Immateriële aspecten van een nalatenschap

Repetitie van Bruiloft, KunstZ, Greet Vissers © Mario Leko

Naast materiële aspecten kent een nalatenschap een brede waaier aan immateriële aspecten. Het immateriële speelt een belangrijke rol bij het in kaart brengen en beheren van een nalatenschap. Het zorgt voor een belichaamde kennis en een diepere betekenis, die essentieel is om het werk te begrijpen, uit te voeren en over te dragen.

Omgevingsfactoren

Omgevingsfactoren zijn een belangrijk immaterieel onderdeel van een nalatenschap. Denk daarbij aan:

de opgedane kennis en ervaring van een artiest;
de methodieken die de praktijk onderbouwen en doorgeven;
het morele waardenkader waarbinnen werk ontstaat;
de reputatie en het netwerk van de artiest.

Veel artiesten hebben naast een artistieke praktijk ook een educatieve loopbaan of een engagement in jury’s, commissies en omkaderende organisaties. Artiesten zijn ook private personen, met familie, vrienden en een persoonlijk leven, dat soms moeilijk te scheiden is van de artistieke praktijk. De nodige privacy dient daarbij gerespecteerd te worden.

Jan Decorte, eind jaren 70 © Jan Decorte

Kunstenaarspraktijk

Nog dichter bij de essentie van de nalatenschap, zijn de immateriële sporen van de kunstenaarspraktijk. Die kennis blijft in leven door uitvoering en overdracht.

Denk daarbij aan:

een dirigeerpraktijk die afhangt van ademhaling of positionering;
een danspraktijk waarbij bewegingen worden overgedragen door voordoen;
de textuur van materialen in een atelier;
de akoestiek van een ruimte;
participatieve, woordeloze methodieken.

Repetitie concert, Ictus - Georges-Elie Octors © Bea Borgers

In het pilootproject van ChampdAction, de nalatenschap van Serge Verstockt wordt een holistische archiveringsaanpak vooropgesteld, die niet alleen gangbare methoden omvat, maar ook de ontstaanscontext, artistieke evolutie, en samenhang van de werken van ChampdAction documenteert.

Serge Verstockt op intervisiemoment

Mondelinge geschiedenis

Het begrijpen van dat ontastbare is een belangrijk onderdeel van de omgang met een nalatenschap. Want de artiest en de naaste entourage zullen er ooit niet meer zijn om vanuit hun ervaringen inzicht te bieden in de artistieke praktijk. Dat kan door overlijden, maar ook door verstoorde relaties of verloren contact.

Bij meerdere pilootprojecten werden interviews afgenomen om de leefwereld van de artiest tot op zekere hoogte vast te leggen. Oral history, ofwel mondelinge geschiedenis, legt herinneringen uit de eerste hand vast door middel van interviews met de kunstenaar, collega’s, productiepartners, familie en vrienden. In zo’n interviews kunnen allerlei aspecten bevraagd worden die meer informatie geven over de omgevingsfactoren en de kunstenaarspraktijk. Dat zijn allemaal getuigenissen over de nalatenschap van een kunstenaar of kunstenorganisatie.

Achter de schermen tijdens het kunstenaarsinterview met Marie-Françoise Plissart, Archief Plissart © Marie-Françoise Plissart

Binnen het pilootproject rond de nalatenschap van Jef Geys worden interviews afgenomen van personen uit de directe entourage van de kunstenaar. Het is echter belangrijk te beseffen dat dergelijke interviews, vele jaren na het overlijden van de kunstenaar, van een heel andere aard zijn dan gesprekken die rechtstreeks met de kunstenaar zelf gevoerd worden.

Interview pilootproject Jef Geys © Sofie Dederen

“De interviews schetsen een mooi beeld van de tijd waarin Jef Geys in de jaren ’60, ’70, ’80 van vorige eeuw werkzaam was: zijn omgeving, de betekenis ervan, zijn manier van werken. Maar wat vooral naar boven kwam, is de heel specifieke beeldende context in Vlaanderen, België in die tijd. Het werk van Jef Geys krijgt daardoor nog meer betekenis."

Sofie Dederen, nalatenschap Jef Geys

Via interviews kan je de niet neergeschreven visie of de onzichtbare kunstenaarspraktijk vastleggen. Daarom is het belangrijk om vooraf goed na te denken over wat je met de interviews wilt bereiken:

Neem je ze af met de kunstenaar en gebruik je ze nadien als leidraad bij het maken van belangrijke beslissingen?
Wil je zo’n interview nadien ook kunnen tonen aan een breder publiek, bijvoorbeeld in een tentoonstelling?

Zo bepaal je of je enkel een audio-opname maakt, of ook een video-opname. Het is ook richtinggevend voor de kwaliteit van de gemaakte opnames.

Interview met Dirk Braeckman

“Dankzij het project besefte ik dat ik mijn papa heel goed ken en dat ik best goed weet wat hij wil en niet wil. Dat is een fijn gevoel. Het maakt mij zeker over de beslissingen die ik zal moeten nemen wanneer hij er niet meer is.”

Ine Braeckman, nalatenschap Dirk Braeckman

TIPS

Het Beschrijvingsmodel hedendaagse kunst raadt aan het interview af te nemen in aanwezigheid van de kunstwerken, of in het atelier van de kunstenaar.

Ethische en juridische aspecten krijgen steeds meer aandacht. Breng de geïnterviewden daarom op de hoogte van je bedoelingen. Zo kunnen zij (schriftelijk) toestemming geven voor het (her)gebruik van het interview bij het ontsluiten van de nalatenschap, een geplande documentaire, toekomstige publieksprojecten, ... Ontdek tips, richtlijnen en voorbeelddocumenten op de Erfgoedwijzer over Mondelinge Geschiedenis van FARO.

In het pilootproject rond de nalatenschap van Jadran Sturm & Åsa Lie worden interviews afgenomen van Åsa Lie. Daarin wordt er een context wordt geboden bij de culturele, politieke en emotionele aspecten van een twintigtal sleutelwerken.

Archive visit with Åsa Lie and Louise de Bethune, Brussels, 2024 © Courtesy of Jadran Sturm en Åsa Lie Private Stichting

In het pilootproject over de nalatenschap van Luc Brewaeys worden mensen die dicht bij Brewaeys’ werkproces stonden geinterviewd om meer inzicht te krijgen in de intenties en muzikale taal van de componist.

De pilootprojecten tonen dat er grenzen zijn bij het capteren van de immateriële aspecten van een nalatenschap via interviews.

Interviews zijn subjectieve getuigenissen. In welke mate valt het professionele, artistieke imago van de artiest samen met diens privéleven? Is de perceptie van een entourage of misschien zelfs de publieke opinie de ‘juiste’ neerslag? Wat is ‘juist’?

In sommige pilootprojecten is de doelstelling van de interviews het capteren van de wil en de kennis van de artiest. Vaak speelt daarbij de vraag “Wat zou de artiest gewild hebben?”. Zo kunnen er vragen rond beheer of conservatie van de nalatenschap opduiken:

De rechten van artiesten bepalen hoe er met hun nalatenschappen omgegaan mag worden. Maar hoe ver kan je daarin gaan?
Waar begint de autonomie van de beheerder van de nalatenschap, of de verantwoordelijkheid van de erfgenamen?
Wie wordt er betrokken bij het reconstrueren van de wil van de artiest?

Ondanks deze vraagstukken biedt het capteren van de geleefde ervaring van de artiest en diens tijdsgenoten een rijkdom aan kennis om de nalatenschap levend te houden.

Onderzoek van materiële sporen

De praktijk van een kunstenaar kan ook zichtbaar worden door het onderzoek van de materiële sporen van een nalatenschap. Op basis van oude interviews, audiovisueel materiaal, geluidsopnames, briefwisseling, foto’s, etc kan je immateriële aspecten reconstrueren van een nalatenschap.

Het pilootproject over de nalatenschap van Jeanne Brabants brengt materiële sporen samen met nieuwe getuigenissen van sleutelfiguren uit het entourage van Brabants. Zo wordt kennis opgebouwd over haar choreografische nalatenschap.

Heractiveren

Het heropvoeren, herinterpreteren of heractiveren van een werk door een nieuwe generatie kunstenaars zorgt voor de overdracht van kennis over de immateriële aspecten van een nalatenschap. Interviews of bronnenonderzoek hebben hun grenzen bij het doorgronden van een kunstenaarspraktijk. Veel kennis is organisch of sensorisch van aard en lastig vast te leggen in woorden of opnames. De magie komt pas tevoorschijn als er terug aan de slag wordt gegaan met het oeuvre van de kunstenaar of kunstenaarsorganisatie.

In het pilootproject rond de nalatenschap van Georges-Elie Octors worden de geannoteerde partituren van de kunstenaar gedigitaliseerd om heropvoering mogelijk te maken.