De inventarisatie van een nalatenschap

Archief Circus Ronaldo – inventarisatie © Frauke Verreyde

Als kunstenaar is het waardevol om tijdens je carrière stil te staan bij je nalatenschap, samen met betrokkenen zoals familie, collega’s en zakelijke partners. Organisaties uit de cultureel-erfgoedsector, zoals archieven, musea en erfgoeddiensten, kunnen ondersteunen bij het bewaren en beheren ervan.

“Om in heel je archief te duiken en dat te proberen ontsluiten, is het belangrijk om ergens het doolhof in te gaan, te verdwalen in het archief, veel tijd te nemen om terug eens heel het archief in je op te nemen, om dan uiteindelijk een systematiek te vinden. Het materiaal dringt zich op en het materiaal zal je wel wegwijs brengen welk systeem het beste is om het te ontsluiten.”

Greet Vissers, nalatenschap Greet Vissers

Philippe Van Snick Estate © Benedicte Goesaert.jpg

Meer dan het oeuvre

De nalatenschap is ruimer dan het oeuvre van de kunstenaar of de kunstenorganisatie. De werken die tijdens de carrière van de kunstenaar of organisatie zijn gemaakt, vormen uiteraard een belangrijk onderdeel. Afhankelijk van de kunstdiscipline(s) gaat het onder meer om schilderijen, objecten, media-installaties, publicaties, voorstellingen, ontwerptekeningen, muziekopnames, audiovisueel materiaal, …

Maar daarnaast omvat de nalatenschap veel andere materiële aspecten zoals archief en documentatie. Dat is de schriftelijke (en digitale) neerslag van alles wat je doet als kunstenaar. Het gaat om allerlei documenten die deel uitmaken van je creatieproces zoals dagboeken en kladversies, maar ook afgeleide werken van een kunstwerk. Kranten- of tijdschriftknipsels geven mogelijk de receptie van het werk of het imago van de maker weer. Foto’s en filmpjes kunnen een inzicht geven in het maakproces of de uitvoeringspraktijk. Misschien bewaarde je ook essays van critici of onderzoekers, catalogi, publicaties over bepaalde kunststromingen of -genres, documentaires, ...

Het materiële, digitaal dan wel analoog, geeft een blik op het immateriële. Brieven en postkaarten kunnen het netwerk van de kunstenaar onthullen. Het kan gaan om papieren archiefmateriaal, zoals rekeningen en dossiers, maar ook om digitale documenten en e-mails, afhankelijk van de praktijk van de kunstenaar.

In vele gevallen is er ook een ruimte die tot de nalatenschap gerekend kan worden: een atelier en/of kunstenaarswoning.

Daarnaast is er ook de intellectuele nalatenschap. Dit verwijst naar de rechten op het creatieve werk van een persoon dat na diens overlijden wordt overgedragen aan erfgenamen of andere aangewezen partijen. Het omvat onder andere auteursrechten, octrooien, merken en andere intellectuele eigendomsrechten die de persoon tijdens zijn leven heeft verworven. Het is belangrijk om al deze verschillende onderdelen van de nalatenschap in kaart te brengen.

Een eerste stap bij de inventarisatie is het in kaart brengen van de nalatenschap. Denk aan verschillende ruimtes zoals het atelier, een bureauruimte, een andere ruimte in de woning van de kunstenaar of bij een bepaalde organisatie, maar ook aan een cloudopslag zoals Google Drive, een server, externe harde schijven, ...

Een nalatenschap kan zich op diverse plekken bevinden en door de jaren heen verspreid zijn geraakt. Die terug samenstellen vraagt het nodige onderzoek. Maar belangrijk om te weten is dat niet alles uitvoerig gedocumenteerd, beschreven of geïnventariseerd hoeft te worden. Niet alles zal even belangrijk zijn.

Kunstenaarswoning Ado Hamelryck © Selma Gurbuz en Hamelryck Art vzw

In het pilootproject rond de nalatenschap van Guy Rombouts wordt er geprobeerd om de grote hoeveelheid aan werken in kaart te brengen, met aandacht voor de nog steeds dynamische, wisselende, actieve praktijk van de kunstenaar. Het in kaart brengen van een nalatenschap is voor elk oeuvre verschillend. Het is belangrijk om de beste methode uit te zoeken.

Guy Rombouts in M HKA 1999 © Koen Wessing

In het pilootproject van Julien Coulommier werd er eerst een evaluatie en een conditie assessment gemaakt van het materiële archief, dat voornamelijk analoge dragers heeft. Na deze beschouwing werd bekeken wat de kwetsbare delen van het archief waren, nl. fotonegatieven en fotoprints. Deze werden herpakt.

Schermopname van de documentatie bij het condition assessment van het archief van Julien Coulommier © Kaat Somers

Het maken van keuzes is dus belangrijk. In het pilootproject van Logos, wordt er selectie gemaakt van welke collectiestukken, onder welke voorwaarden zullen bewaard worden.

Het robotorkest zoals opgesteld in de Logos zaal © Stichting Logos

Inventarisatie

Eens je het overzicht hebt, kan je starten met de inventarisatie van de inhoud:

Start met de oplijsting van het oeuvre van de kunstenaar: welke werken maakte de kunstenaar tijdens zijn of haar carrière? Voor hedendaagse kunstwerken vormt zo’n inventarisatie vaak een extra uitdaging vanwege de complexiteit van materiaal, concept en uitvoeringspraktijken. Hoe voeg je bijvoorbeeld informatie toe over hedendaagse beeldende kunst met een live-element of performance? Of over performatieve kunsten die zich baseren op een uitgebreid artistiek onderzoek? Het beschrijvingsmodel Hedendaagse Kunst geeft een overzicht van de variabele elementen die daarbij in overweging genomen kunnen worden.
TRACKS – een samenwerking tussen verschillende erfgoedorganisaties – werkte een eenvoudig stappenplan uit voor de inventarisatie van je archief. Je noteert waar alles zich bevindt en wat de omvang is. De leidraad geeft ook aan hoe je allerhande extra informatie kan toevoegen aan dit overzicht; bijvoorbeeld over de staat van bepaalde onderdelen, de manier waarop ze geordend zijn, over welke periode het gaat, of over de inhoud ervan. Je kan starten met een eenvoudige inventarisatie in een spreadsheet die volgens richtlijnen uit de erfgoedsector is opgesteld. Nadien kan je mogelijk overstappen naar specifiekere software.
Een atelier, studio of kunstenaarswoning brengt de leef- en werkomgeving van de kunstenaar in beeld. Breng ‘de inboedel’ hiervan in kaart: wat is er in het atelier of de woning allemaal te zien? Vaak gaat het om werktafels, voorbereidend materiaal voor kunstwerken en inspiratiebronnen. Denk bijvoorbeeld aan documentatiemateriaal als inspiratie voor een artistieke praktijk.

Een ander bijkomend aspect bij het in kaart brengen en inventariseren zijn de rechten, de intellectuele nalatenschap. Hoe zit het met de auteursrechten, portretrechten, naburige rechten, … van alle foto's, het beeld- en geluidsmateriaal, bladmuziek, teksten, … in de nalatenschap? Dit is in eerste instantie van belang voor de zaken die gepubliceerd worden (website, brochures, affiches …) en gebruikt worden tijdens optredens/ voorstellingen.

Het pilootproject rond de nalatenschap van Roland Van Den Berghe richt zich op de schetsboeken en het fotoarchief van de kunstenaar om een methodiek te ontwikkelen voor de ontsluiting van het volledige oeuvre.

Het project van Bressers Architecten streeft naar een interne en externe ontsluiting van hun collectie door de hiaten in kennis en toegankelijkheid aan te pakken via digitalisering.

Het pilootproject rond de nalatenschap van Walter Leblanc heeft tot doel om het onontgonnen deel van het archief van de kunstenaar te ordenen, digitaliseren en analyseren.

Kennisdeling

nalatenschap Philippe Vandenberg

De Philippe Vandenberg Foundation getuigde op een intervisiemoment hoe ze als familie eerst het atelier sloten, de samenwerkingen stopten en alles in kaart brachten: van de materiële nalatenschap tot de kunstenaarspraktijk. Ze namen drie jaar de tijd om alles te traceren en in een spreadsheet te inventariseren. Ze fotografeerden de kunstwerken in het atelier. Pas daarna stapten ze over op een databank en ontsloten ze de nalatenschap, zodat tentoonstellen en onderzoeken weer mogelijk was.

De kinderen van Philippe Vandenberg, Guillaume, Hélène en Mo (van links naar rechts) in zijn atelier in Molenbeek, Brussel, 2016 © Joke Floreal