Beheer van een nalatenschap

Aquareltekening collectie Bressers © Bressers Architecten

Bij het beheer van een artistieke nalatenschap komt veel kijken. Je moet keuzes maken en beslissen wat je juist wil doen met de nalatenschap. Er komen ook heel wat emoties aan te pas. Het is juridisch complex en je hebt hulp nodig om al die vraagstukken te beantwoorden.

“Dat is voor mij een heel proces geweest. Naast je privéleven, waarin je je eigen intieme rouwproces voert, probeer je op een professionele manier te werken.”

Marijke De Keukeleire, nalatenschap Philippe van Snick

Emoties centraal

De omgang met een artistieke nalatenschap is emotioneel. Vaak ben je als kunstenaar, organisatie of erfgenaam sterk verbonden met het oeuvre en word je geconfronteerd met iets groots dat je een nieuwe betekenis moet geven. De emoties zijn de drijvende krachten binnen de omgang met een nalatenschap. Ze kunnen van grote betekenis zijn bij het doorlopen van het proces en maken de nalatenschap waardevoller.

Zeer vaak nemen de partner of de kinderen de zorg voor de nalatenschap op, of soms ook nabije medewerkers of vrienden. Emoties zijn zeer persoonsgebonden en bij iedereen anders. Ze hangen ook af van de relatie die de persoon had met de kunstenaar.

Vaak komt er rouw, nostalgie, onzekerheid, angst, frustratie, eenzaamheid of schuldgevoel bij kijken. Kan ik deze zorg aan? Komt dit in goede handen terecht? Neem ik de juiste beslissingen? Wil ik dit wel?

Maar blijdschap, trots, dankbaarheid komen eveneens naar boven. Het is een persoonlijk groeiproces, een leerproces. Ook het zich bezighouden met kunst wordt als een meerwaarde gezien. Je ontmoet vele nieuwe mensen, met een gedeelde interesse.

Emoties hebben tijd en ruimte nodig. Zowel de persoonlijke betrokkenen als de professionele partners moeten zich daar bewust van zijn. Neem voldoende tijd om de emoties bespreekbaar te maken en aan te geven wat voor ieder belangrijk is.

Familiefoto KunstZ, nalatenschap Greet Vissers © Mario Leko

“Ik denk dat het niet alleen aan mij en de kinderen is. Ik denk daarom dat het heel goed is dat we omringd zijn door andere mensen die ons kunnen helpen. Ze trekken ons over een streep waar ikzelf anders misschien nog niet klaar voor was.”

Beatrix Steylaert, nalatenschap Wim Henderickx

Vaak worden emoties als onprofessioneel gezien. Het probleem is echter niet dat er grote emoties zijn, maar wel dat de vaardigheden soms ontbreken om ermee om te gaan. Emoties moeten bespreekbaar gemaakt worden. Als er een beschermende reflex is in de omgang met de nalatenschap, is het belangrijk om te uiten waarom die gevoelens er zijn.

Laten je helpen bij de diverse stappen in het beheer van een nalatenschap. Omring je met vrienden, familie en professionele partners en ga het proces samen met hen aan. Ga in gesprek, leer elkaars behoeften kennen en laat het vertrouwen groeien.

Kennisdeling

VZW Erfgoed Wannes Van de Velde

Na zijn overlijden in 2008 liet Wannes een ware ‘schatkamer’ achter met een rijkdom aan teksten, liederen, muziek, beeldend werk, columns en talrijke naslagwerken. Op vraag van Wannes’ weduwe, Christa Van de Velde, werd er door een kleine kring van Wannes-getrouwen in november 2018 een VZW opgericht om dit literair, muzikaal, beeldend en theatraal erfgoed te beheren in de ‘geest van Wannes’.

Visie en verwachtingen

Hoe geef je emoties een plaats en evolueer je met hulp (van professionelen) naar concrete en realistische verwachtingen voor de toekomst? Om tot een duurzaam beheer van de nalatenschap te komen, is het belangrijk om voldoende na te denken en een visie te ontwikkelen:

Wie is er allemaal bij betrokken?
Wie gaat de keuzes maken?
Wil(len) die dat?

Philippe Van Snick Estate © Benedicte Goesaert

“Doorheen het proces, heb ik beseft dat ik dit niet heel mijn leven wil doen en al zeker niet als fulltime job. Hoe mooi de job ook is en hoeveel mensen er misschien voor staan aan te schuiven.”

Ine Braeckman, nalatenschap Dirk Braeckman

Partners of kinderen zijn emotioneel betrokken en voelen zich vaak verantwoordelijk voor de nalatenschap. Ze maakten soms een belofte aan de kunstenaar en willen het werk van de nalatenschap breed uitdragen. Afhankelijk van de plannen met de nalatenschap, vraagt het beheer ervan een behoorlijke tijdsinvestering. Het is belangrijk dat de betrokkenen daarover nadenken: Hoeveel tijd wil ik besteden en hoelang?

Dat hangt samen met de algemene visie op de nalatenschap: wat zijn de doelen die vooropgesteld worden?

Het werk bewaren?
Het actief naar een breder publiek brengen?
Het toegankelijk maken als inspiratiebron voor andere kunstenaars?

In het pilootproject van Dirk Braeckman wordt een Artist Estate Canvas ontwikkeld, dat kunstenaars en hun entourage een set van thema’s en vragen biedt om een visie over de nalatenschap te ontwikkelen.

Artist Estate Canvas

Een goed netwerk helpt bij het bepalen van de visie. Je hoeft niet alles alleen te doen. Je kunt beroep doen op heel wat organisaties uit de cultureel-erfgoedsector. Daarnaast kunnen mensen ook geëngageerd worden om zich mee in te zetten voor de nalatenschap.

Het pilootproject van Ado Hamelryck bouwde een volledig netwerk uit. Op een jaar tijd ontstond er een nieuw netwerk van mensen en organisaties - zowel lokaal, regionaal als nationaal - rond het oeuvre van Ado Hamelryck.

Ado Hamelryck © Selma Gurbuz en HAMELRYCK ART vzw

Juridische omkadering van je artistieke nalatenschap

Als kunstenaar denk je best tijdens je leven al na over wat je met je artistieke nalatenschap wil doen. Keuzes die je maakt vanuit je professionele praktijk spelen een belangrijke rol in de toekomst van je oeuvre. Anders bestaat de kans dat je oeuvre versnipperd raakt en dat het juridisch complex wordt om je nalatenschap te beheren.

TIP

Cultuurloket heeft een helder stappenplan uitgeschreven dat je helpt bij de juridische aspecten van het beheer van een nalatenschap.

Nalatenschap van Agentschap (Kobe Matthys) Agentschap werd in 1992 opgericht door Kobe Matthys, het archief omvat een ‘lijst van grensgevallen’. Die lijst bestaat uit recente en historische juridische zaken en geschillen rond intellectueel eigendom (copyrights, octrooien, handelsmerken etc.). In het pilootproject rond de nalatenschap van Agentschap is er aandacht voor juridische aspecten zoals auteursrechten en auteurschap omdat dit inhoudelijk sterk verbonden is met de ‘raison d'être' van de praktijk van Agentschap. Er wordt opzoek gegaan naar een collectieve beheervorm voor collectief erfgoed.

Samenwerken met een collectiebeherende instelling

Een collectiebeherende instelling lijkt een voor de hand liggende partner bij het bewaren en beheren van een nalatenschap. Als kunstenaar, kunstenorganisatie of erfgenaam ga je dan ook aankloppen bij een museum, archief of erfgoedbibliotheek waar je al een band mee hebt of denkt terecht te kunnen. Vaak is er echter geen totaaloplossing voor de bewaring van de volledige nalatenschap. Een collectiebeherende instelling heeft slechts beperkte middelen en plaats en moet daarom weloverwogen keuzes maken over de collectiestukken die ze verwerft binnen haar collectieprofiel. In de meeste gevallen zal je dus zelf moeten instaan voor het beheer van de nalatenschap.

Als je de nalatenschap of delen ervan overdraagt aan een collectiebeherende instelling, zijn goede afspraken nodig. Die instelling zal immers keuzes maken over de toekomst van de nalatenschap. Bij een schenking, langdurige bruikleen of verkoop hoort een hele procedure die je moet doorlopen.

TIP

Een overdrachtsovereenkomst van een archief is een juridisch document dat de voorwaarden en afspraken regelt bij de overdracht van een archief van de ene partij naar de andere.

In het kader van het pilootproject rond de nalatenschap van modeontwerper Dirk Bikkembergs verzamelde MoMU een aantal belangrijke elementen om op te nemen zo’n overeenkomst:

De namen en contactgegevens van de overdragende partij (eigenaar of beheerder van het archief) en de ontvangende partij (de nieuwe eigenaar of beheerder);
Een gedetailleerde beschrijving van het archief, inclusief de inhoud, eventuele bestaande inventarisnummer, omvang, periode, en fysieke of digitale conditie. Het toevoegen van een inventarislijst (al dan niet op stukniveau) wordt sterk aangeraden, terwijl verpakkingsinformatie optioneel is;
Reden van overdracht (veiligstellen van cultureel erfgoed, wettelijke verplichtingen, betere toegankelijkheid of beheer van het archief) en statuut van overdracht (schenking/gift, aankoop, (langdurige) bruikleen);
Afspraken rond: > intellectuele eigendomsrechten, portretrechten, privacy qua gebruik van het archief door de nieuwe eigenaar/beheerder alsook modaliteiten met betrekking tot het gebruik en toegankelijkheid van het archief door derden; > licentievoorwaarden; > naamsvermelding, inclusief deze van derden; > plaats van bewaring/consultatie
Verantwoordelijkheden met betrekking tot o.a. bewaring en conservering, update inventarisatie;
Overdrachtsprocedure met specificatie qua termijnen, transport, controle;
Financiële afspraken, zijnde kosten die gepaard gaan met de overdracht en betalingsmodaliteiten;
Juridische aspecten, zoals duur en beëindiging van overeenkomst, overmacht, aansprakelijkheid en vrijwaring, toepasselijk recht en beslechting van geschillen en overige bepalingen;
Ondertekening, inclusief naam, functie, datum en plaats van ondertekening;
Lijst met evt. bijlagen.

Een collectiebeherende instelling kan ook ondersteuning bieden bij het beheer van de nalatenschap, zonder overdracht van de nalatenschap. Je krijgt toegang tot de expertise van de instelling en vergroot je netwerk. De inhoudelijke gesprekken over het oeuvre, leggen vaak elementen en verbanden bloot die nieuwe betekenissen genereren. Zo’n instelling heeft ook veel ervaring in de ontsluiting van erfgoed naar een breder publiek en naar onderzoekers.

TIP

De landelijke dienstverleners rond kunstenerfgoed kunnen je de weg wijzen naar relevante collectiebeherende instellingen om mee in gesprek te gaan.

Je hebt als kunstenaar, kunstenorganisatie of erfgenaam ook veel expertise te bieden aan de collectiebeherende instellingen. Je bent het beste geplaatst om de nalatenschap in kaart te brengen, te inventariseren en te contextualiseren. Die informatie helpt professionele partners om de waarde in te schatten van de nalatenschap en die verder te ontsluiten.

Het pilootproject rond de nalatenschap van Dirk Bikkembergs streeft naar een overdracht van het archief aan de culturele erfgoedinstelling ModeMuseum in Antwerpen. Die overdracht zorgt voor de duurzame bewaring en de publieke ontsluiting van het archief (zowel fysiek als digitaal) en verzekert de borging van de geschiedenis van het unieke Belgische modehuis.