IMPACT OP HET CULTUREELERFGOEDVELD

Foto © Erfgoedcel STAM Gent

Zwerfgoed in beeld

Zwerfgoed verwijst naar het vaak versnipperde cultureel erfgoed dat zich buiten erkende en gesubsidieerde collectiebeherende organisaties bevindt. Het gaat vaak om objecten, documenten of collecties die verspreid bewaard worden:

door verenigingen of organisaties die erfgoedzorg niet als kerntaak hebben;
bij particulieren.

Deze eigenaars en bewaarders beseffen vaak niet dat ze cultureel erfgoed in bezit hebben. Daardoor blijft het zwerfgoed onzichtbaar voor het beleid en wordt het te weinig meegenomen in gecoördineerde initiatieven zoals digitalisering, registratie of publiekswerking. Er is bij deze groep dus nood aan sensibilisering rond het beheer van cultureel erfgoed.

Erfgoedcellen en lokale besturen brengen zwerfgoed in kaart en geven het een plek in het bredere erfgoedbeleid, onder andere via samenwerking met vrijwilligers en gemeenschappen. Dankzij die inspanningen is door de jaren heen veel zwerfgoed zichtbaar geworden en een onderdeel van het beleid.

Erfgoedlab Antwerpen - Foto © NISRAN

Focus op cultureelerfgoed-gemeenschappen

Omslag van erfgoed naar mens

Zoals al vermeld kregen de cultureelerfgoedconvenants in 2004 een plaats in het Erfgoeddecreet. Het doel van het convenant was volgens de memorie van toelichting ”het cultureel erfgoed ‘gebruiksklaar’ te maken, de maatschappelijke plaats ervan te versterken én het beheer ervan te verbeteren”. Voor die tijd een bijzonder vernieuwend doel in de omgang met erfgoed. Daarmee kwamen de mens en de rol van het cultureel erfgoed in de samenleving centraal te staan, eerder dan het erfgoed zelf. Dat was baanbrekend en legde de basis voor latere evoluties, zoals de focus op de cultureelerfgoedgemeenschappen en participatie.

Nieuwe visie in beleid

Een cultureelerfgoedgemeenschap is een groep mensen of organisaties die een bijzondere waarde hechten aan bepaald cultureel erfgoed en zich inzetten om dat erfgoed te bewaren en door te geven aan toekomstige generaties. Wat hen bindt, is hun gedeelde interesse, passie en zorg voor het erfgoed.

De term kreeg een centrale plaats in het Vlaamse erfgoedbeleid met de invoering van de Kaderconventie van Faro over de bijdrage van het erfgoed aan de samenleving (2005) in het Cultureelerfgoeddecreet van 2008. Waar in eerdere decreten sprake was van een algemene “culturele en maatschappelijke verantwoordelijkheid”, legt het decreet van 2008 de nadruk op een verantwoordelijkheid ten aanzien van een erfgoedgemeenschap. Daarmee sloot het decreet aan bij de Kaderconventie, die de voornaamste inspiratiebron was voor een sterker mensgericht erfgoedbeleid in Europa.

> Kenmerken van een cultureel-erfgoedgemeenschap

Rol van de erfgoedcel

Voor heel wat cultureelerfgoedgemeenschappen is de erfgoedcel, actief op het lokale bestuursniveau, het eerste aanspreekpunt. Ze speelt dan ook een cruciale rol in het sensibiliseren en ondersteunen van gemeenschappen.

Impuls voor samenwerking en netwerken

Samenwerking loont

De cultureelerfgoedcel stimuleert samenwerking tussen lokale erfgoedactoren (musea, archieven, heemkringen, vrijwilligers, enzovoort) en bouwt bruggen naar andere beleidsdomeinen zoals toerisme, onderwijs en jeugd. Dat versterkt het lokale erfgoedveld én zorgt voor een bredere maatschappelijke verankering.

Doorheen de jaren leverde dat mooie voorbeelden van samenwerkingen op. Zo ontstonden er erfgoedklassen in samenwerking met scholen of reminiscentiekoffers die samen met de zorgsector ontwikkeld worden. Ook op het vlak van buurtwerking spelen erfgoedcellen steeds vaker een rol, bijvoorbeeld door samen met andere stedelijke diensten projecten te ontwikkelen.

Onroerend erfgoed als partner

Wie erfgoed zegt, zegt ook monumenten en archeologie. De raakvlakken tussen erfgoedcellen en de lokale diensten voor onroerend erfgoed zijn talrijk. Op het Vlaamse niveau zijn onroerend en cultureel erfgoed twee aparte bevoegdheden. Lokaal speelt dat onderscheid meestal veel minder of zelfs niet. Afstemming en samenwerking met diensten onroerend erfgoed (vaak de Intergemeentelijke Onroerenderfgoeddienst of IOED) is vanzelfsprekend en noodzakelijk om lokaal een beleid te ontwikkelen en te voeren. Er zijn vaak gedeelde projecten, en heel wat intergemeentelijke samenwerkingsverbanden zoeken naar manieren om beide werkingen nog sterker te gaan combineren.

Versterking via landelijke partners

Naast de bovenlokale dienstverleners ondersteunt het Cultureelerfgoeddecreet ook landelijke dienstverleners, zoals PARCUM of het Centrum Agrarische Geschiedenis (CAG). Die organisaties bieden dienstverlening aan op landelijke schaal rond een specifiek thema of type erfgoed en werken intensief samen met erfgoedcellen. Samen versterken ze zo het netwerk van cultureel erfgoed in Vlaanderen, van lokaal tot landelijk niveau.

Foto © Erfgoedcel Brugge

Stimulans voor experiment en innovatie

De cultureelerfgoedcel zorgt voor vernieuwing, experiment en voorbeeldwerking door open te staan voor nieuwe gemeenschappen en soorten erfgoed. Ze ontwikkelt nieuwe methodieken, past ze toe en deelt daarna actief haar ervaringen binnen het netwerk van erfgoedcellen.

Binnen elk convenant is er bewust ruimte voorzien voor experiment. Door haar schaalgrootte kan een erfgoedcel kleine, lokale proeftuinen opzetten en er ten volle uit leren. Veelal gaat het om projecten in samenwerking met lokale gemeenschappen, waarbij participatie het uitgangspunt vormt. Erfgoedcellen werken daarbij vaak samen met landelijke organisaties.

Foto © Stuifzand

Meer professionalisering en kennisdeling

Erfgoedcel als draaischijf

Door het convenant kunnen besturen extra investeren in personeel, expertise en methodieken. De erfgoedcel wordt zo een draaischijf van kennisdeling, innovatie en ondersteuning. Ze helpt ook bij het opsporen en documenteren van zwerfgoed – erfgoed dat zich buiten de klassieke erfgoedorganisaties bevindt.

Met de ondersteuning en ontwikkeling wil de erfgoedcel

de professionaliteit in de cultureelerfgoedsector verhogen;
het cultureelerfgoedaanbod verbeteren;
de uitstraling van en het draagvlak voor cultureel erfgoed in Vlaanderen vergroten.

Versterken van erfgoedactoren

Algemeen dragen erfgoedcellen bij aan de verdere versterking van alle cultureelerfgoedactoren in de regio. Zo initiëren en ondersteunen ze uiteenlopende trajecten, telkens afgestemd op specifieke lokale noden. Voorbeelden zijn

trajecten rond het registreren van collecties, bijvoorbeeld de roerende collecties van lokale kerken;
trajecten rond calamiteitenplanning bij het beheren van collecties;
ondersteuning van organisaties bij het zoeken naar en opleiden van vrijwilligers.

Groeiend lokaal draagvlak

De Vlaamse Gemeenschap erkent het convenant als een beleidsinstrument met impact. Uit de voorbije 25 jaar bleek duidelijk dat

convenants het lokale cultureelerfgoedbeleid versterken, met meer zichtbaarheid, participatie en draagvlak;
erfgoedcellen via het convenant ook kunnen bijdragen aan bredere beleidsdoelstellingen, zoals diversiteit, participatie en duurzaamheid.

Na 25 jaar convenants is het lokale draagvlak voor cultureel erfgoed gevoelig versterkt, zowel bij de politiek als bij de burger. Doorheen de jaren is de aandacht van inwoners voor het lokale erfgoed gegroeid. Daarin hebben erfgoedcellen een bepalende rol gespeeld. Een mooi voorbeeld is het aanhoudende succes van de Erfgoeddag. Erfgoedcellen spelen een cruciale rol in dat succesverhaal: ze laten lokale organisaties deelnemen en zorgen dat een breed publiek de weg vindt naar de activiteiten.

Nadruk op maatschappelijke meerwaarde van erfgoed

In het licht van de Kaderconventie van Faro uit 2005 wordt de verbindende rol van erfgoed vooropgesteld in het Vlaamse beleid. Erfgoed draagt bij aan de bescherming van culturele diversiteit en zorgt voor meer dialoog. Via cultureelerfgoedconvenants wordt die maatschappelijke meerwaarde van cultureel erfgoed tot op het lokale niveau uitgedragen. Sinds 2008 vertrekt het Vlaamse cultureelerfgoedbeleid vanuit de rol en betekenis van erfgoed voor de samenleving.